“Alea iacta est” deyişinin anlamı üzerine

Bir arkadaş blogda yaptığı yorumda Caesar’a atfedilen “alea iacta est” cümlesinin anlamını sormuş:

“Caesar’ın Rubicon nehrini geçerken söylediği ‘Alea iacta est’ sözü, sıklıkla sözü edildiği üzere, ‘olan oldu, ok yaydan çıktı, geri dönülemeyecek şekilde kararlar alındı’ manasında mı söylenmiştir, yoksa kaderciliğin de içerisine dahil olabileceği birtakım rastgelelik, şans, ne olacağına dair bir bilinmezlik ya da başka bir deyişle bütünüyle ‘zarlar atıldı’ ifadesinin karşılığını veren bir şekilde tamamen şansı ve rastgeleliği ifade eden bir anlamda mıdır? Caesar bunu söylerken neyi kastetmişti?”

(https://jimithekewl.com/latincesux/)

Deyişin en eski kaynağı aynı dönemde yaşamış olan Suetonius ile Plutarkhos’tur. (İkisinin de ölüm tarihi İS 126/127’dir) Suetonius Divus Iulius (Tanrısal Iulius) başlıklı Caesar biyografisinin 1.32. bölümünde “iacta alea est” kelime sırasıyla sözü alıntılar. Caesar bu cümleden önce “tanrıların işaretlerinin ve düşmanların adaletsizliğinin çağırdığı yere gidilsin / gidelim” (eatur quo deorum ostenta et inimicorum iniquitas vocat) der. Suetonius bu sözün söylendiği ortamı anlatır. Buna göre, tereddüt eden Caesar için (cunctanti) bir alamet belirmiştir (ostentum tale factum est). Bunun üzerine malum sözü sarfetmiştir. Bu sözün anlamıyla ilgili olarak soruda sunulan seçeneklerden hangisinin daha makul olduğunun, Suetonius’un anlatısından anlaşılamadığı kanaatindeyim.

Bununla birlikte aynı hikayeyi Plutarkhos’un Caesar ve Pompeius biyografilerinde de okuyoruz. Yazar biyografisini yazdığı Caesar’ın nehri geçmeden önce bu sözü sarfettiğini anlatırken (Caesar 32.8), onun tereddüte düştüğünü belirterek insanların genelde gelecek durumlarıyla ilgili umutsuzluğa kapılıp kendilerini talihe teslim ederken bu sözü sarfettiğini hatırlatır. Caesar tereddüt ederken tüm hesaplamalara bir son vererek, birden coşkuyla bu sözü sarfetmiştir. O halde yazara göre, bu söz geleceğe dair bilinmezliğin etkisiyle söylenmiştir ve bir nevi “ne olacaksa olsun” anlamındadır.

Sözün bu anlamda kullanıldığının kanıtı yine Plutarkhos’un Pompeius biyografisindeki anlatımıdır (60.2). Yazara göre Caesar, kendisini uçuruma atan biri gibi, akıl gözlerini kapayıp onlarla tehlike arasına bir örtü çekerek bu sözü Yunanca (Ἀνερρίφθω κύβος) sarfetmiştir. Zaten zarın oyundaki rolü hatırlanırsa, sözün bunun dışında bir anlamda kullanılması mümkün değildir: Zar herhangi bir oyuncuya oyunu kazandırabilir, zar oyunu (elbette zar tutulmuyorsa!) tümüyle şansa dayalıdır, tıpkı Caesar’ın Rubicon’u geçip Roma’ya yürüme kararının sonuçları gibi.