Demokritos’un körleşmesi üzerine

Demokritos’un görme yeteneğini kaybettiğiyle ilgili antik kaynaklarda farklı anlatılar vardır. Bu konuyla ilgili en eski kaynağımız Cicero, Tusculanae Disputationes 5.39.114’tür. Cicero Demokritos’un körleşmesini felsefî açıdan iki şekilde degerlendirir. İlkin Demokritos’un görme yeteneğini kaybedince siyah ile beyazı birbirinden ayırtedemediğini, ancak iyiyi kötüden, adil olanı adil olmayandan, faydalı olanı faydasız olandan ve büyük olanı küçük olandan ayırtedebildiğini söyler. Burada görme yeteneği ile zihnen bilme yeteneğini kıyaslayarak, felsefeye özgü bir mutlu yaşam anlayışına dikkat çeker, zira Demokritos renk çeşitliliğini ayırtedemeden de mutlu yaşayabilmekte, buna karşın nesneleri bilmeden mutlu yaşayamamaktadır. İkinci degerlendirme ilkinin öncülüdür, buna göre Demokritos zihnin kavrayış kesinliğinin duyu organı olarak gözlerin görme yeteneğiyle bozulduğunu düşünmektedir, (Cicero’nun aynı yerdeki örneğine göre) kimileri vardır ki ayağının dibindekini göremez ama Demokritos görme yeteneğini kaybetmiş olmasına rağmen, hiçbir engele takılmadan, sonsuzluğa yolculuk edebilmektedir.

Demokritos’un görme yeteneğini kaybetmesiyle ilgili bir sonraki kaynağımız Aulus Gellius’tur. Yazar Noctes Atticae 10.17.1’de, Yunan tarihi kayıtlarını kaynak göstererek, Demokritos’un bilinçli bir şekilde kendini körleştirdiğini söyler. Demokritos’un bunu yapmasının nedeni, doğal olguların zihindeki yansımalarının ve onlarla ilgili düşüncelerin, duyu organı olan gözlerle yanlış yönlendirilmesini engellemekti. Başka deyişle olgusal hakikate duyu organlarını devre dışı bırakarak sadece zihin aracılığıyla ulaşmak istiyordu. Bu zihinsel kavrayışta görme yeteneğini engel olmaktan çıkarma açısından Cicero’nun anlatımıyla uyumlu bir anlatımdır. Ancak Gellius aynı yerde, şair Laberius’un Demokritos’un kendini bilinçli bir şekilde körleştirmesiyle ilgili başka bir açıklamasına yer verir. Laberius’a göre, Demokritos kötü vatandaşların başına iyi şeyler geldiğini (zengin ve mutlu olduklarını) görmemek için gözlerini kör etmiştir. Gellius aynı yerde bu etik gerekçelendirmenin doğru olup olmadığıyla ilgili görüş bildirmez.

Bu olayla ilgili bir sonraki kaynağımız Plutarkhos’tur. Yazar De Curiositate 12, 521d’de Demokritos’un bilinçli bir şekilde kendini kör ettiğiyle ilgili anlatının gerçek olmadığını söyler. Bununla birlikte olumsuzladığı bu hikayenin detaylarını da verir, anlatılana göre Demokritos yanan camlara bakıp oradan yansıyan aşırı parlaklıkla gözlerini kör etmiştir, bunu yapmaktaki amacı önceki kaynaklarda sunulan amaçlara uygundur: Demokritos gözlerinin düşüncesini “dışarıdan” etkilemesini engellemek istemiş, onları adeta kapalı pencereler olarak düşünmüş, kendine kapalı ve karanlık odada düşünebilme fırsatını tanımıştır.

Bu hikayeyle ilgili son kaynağımız farklı bir gerekçelendirme sunan, Hıristiyan yazar Tertullianus’tur. Yazar Apologeticus 46’da Hıristiyan erkeklerin kafalarının içinde şehvete karşı kör olduğunu ve zihnen bile diğer kadınları görmediğini söyledikten sonra, Demokritos’un da kadınlara şehvetle baktığı ve elde edemediğinde mutsuz olduğu için gözlerini bilinçli bir şekilde kör ettiğini belirtir. Tertullianus’a göre, kendini körleştirme çözümü Demokritos’un taşkınlığının ya da genel olarak ahlâksızlığının itirafıdır. Tertullianus bağlamda ortalama Hıristiyanların (ve dolayısıyla Hıristiyan öğretisinin) Yunan filozoflarından üstün olduğunu savunduğu için Demokritos’a bu hikaye üzerinden böyle bir suçlama getirmesi şaşırtıcı değildir.

Sonuç olarak elimizdeki kaynaklara göre şunu söyleyebiliriz: Demokritos’un körleşmesiyle ilgili farklı açıklamalar vardır, ya körleşti ya körleşmedi. Körleştiyse, başka bir sebebi mi var yoksa kendi kendini mi körleştirdi? Kendini körleştirdiyse sebebi zihinsel kavrayışını sağlamlaştırmak mı, yoksa Laberius’ta olduğu gibi, etik ve toplumsal bir gerekçesi mi var ya da Tertullianus’un bildirdiği gibi kendine hâkim olamadığı için mi kendini körleştirdi? Bu soruların cevaplarını bilmiyoruz, sadece kaynaklar üzerine spekülasyon üretebiliriz. Başka kaynak ve yorumlar görürsem, ekleme yaparım.