Geist “tin” mi, “ruh” mu?

Hegel’in Phänomenologie des Geistes‘indaki Geist Almancada ilkin “zihin”, “zeka”, sonra “ruh”, en sonunda da “hayalet” anlamındadır. Bu çerçevede yan anlamlar da verilebilir ancak öncelikle İngilizcedeki ghost‘un da geist‘tan geldiğini hatırlatmak istiyorum, ki aşağıda bu hatırlatmamın nedeni anlaşılacak: Ghost Eski İngilizcedeki gást‘ın evrilmiş hali olup biz Türkçede ilkin “hayalet” olarak karşılasak da, ilk anlamı (Oxford’un büyük sözlüğüne göre) “yaşam kaynağı olarak ruh”tur (The soul or spirit, as the principle of life). Örneğin to give up the ghost deyimi bizim Türkçedeki “son nefesini vermek” anlamında kullanılır.

Şimdi, buradan hareketle -yaşam kaynağını yaratması, bizatihi o olması bakımından- “ruh” ile “nefes” arasında bir kaynaşma gördüğümüzü açıkça söyleyebiliriz. Nitekim Hegel’in muhtelif kereler geist‘ı ruh ve güdüsel kuvvet olarak gördüğünü anlıyoruz eserinden, dahası bu kuvveti Tanrı’yla eşleyip, tek terimle yani geist ile anlattığı hem nefesi, hem de ruhu beraberce kutsallaştırmış olur. İşte, bunun adı da zaten Hıristiyan teolojisinde Kutsal Ruh‘tur.

Kutsal Ruh’un Latincesi Spiritus Sanctus‘tur (buradaki “yaratıcı ruh” anlamındaki spiritus Yunancadaki πνεῦµα’nın çevirisidir, hani Stoacıların “yaratıcı ateş”i), bunu hiç “Kutsal Tin” diye çeviren duydunuz mu? Muhtemelen duymadınız. Peki, İngilizcesi de Holy Spirit olan Kutsal Ruh’un Almancası ne? Heiliger Geist. Bundaki geist‘ı “ruh” diye Türkçeleştiriyorsunuz da, aynı yaratıcı kuvvetin fenomenolojisi bağlamında, Hegel’in Phänomenologie des Geistes‘ındaki geist‘ı niye tin diye çeviriyorsunuz? Bu geist, başka geist mı? Hem “tin” ne demek ve nereden geliyor?

Nişanyan’ın sözlüğünde de söylendiği gibi tin kelimesi “Dil Devrimi döneminde Divan-ı Lugat-i Türk’ten bulunarak dolaşıma sokulmuştur.” Aynı geist gibi, Eski Türkçede tın “ruh, nefes” anlamında (hatta tınlığ da -tın sahibi olan- “canlı varlık” anlamında). Peki, Dil Devrimi’nden önce biz “ruh, nefes” anlamında hangi kelimeyi kullanıyorduk? Arapçadan gelen ruh’u (روح). Nişanyan sözlüğündeki ruh maddesinde yer alan şu açıklama elimi daha da kuvvetlendiriyor: “Felsefede EYun pneûma ve Lat spiritus (nefes, ruh) karşılığıdır.” Bu, yukarıda söylediklerimle aynı.

Sonuç: Bir terimi aynı anlamda olmak üzere, farklı metinlerde, hangi amaçla farklı şekilde kullanırsınız? Hegel metninin çevirisi bağlamında düşünürsek, acaba “Ruhun Fenomenolojisi” ya da “Ruhun Görüngübilimi” demek felsefenin afilli suratına çizik atmak mı olur? Ruh’a “tin” deyince daha mı anlaşılır oldu? Tin mi, yoksa ruh mu Türkçemize daha yerleşmiş durumda? Bu sonuncu sorunun cevabını tartışmam bile.

Ruhumuza işlemiş olan ruh teriminden korkmayalım, Alman korkmuyor, İngiliz korkmuyor, biz de korkmayalım.