Epikurosçu Felsefenin Kaynakları Üzerine

Ne yazık ki Epikuros eserleri günümüze ulaşmayan filozoflar listesine dahildir, keşke böyle olmasaydı da onun felsefesinin detaylarını bizzat kendisinden öğrenebilseydik. Kayıp büyüktür, çok eser yazdığını biliyoruz. Birçok antik filozofun yaşamı ve düşüncelerine dair bilgi içeren en derli toplu eserlerden biri olan Diogenes Laertios’un Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri‘nin (çev. Candan Şentuna, Yapı Kredi Yayınları) onuncu kitabı (Yunancası) Epikuros’a ayrılmıştır. (Loeb edisyonu) Bu kitabın bir yerinde (10.27) Epikuros’un “kitap sayısıyla herkesi geride bırakan son derece verimli bir yazar olduğu” söylenir, üç yüzden fazla tomarı varmış. Dahası bu eserlerin hiçbirinde dışarıdan alıntı yokmuş, hepsi Epikuros’un sözlerinden oluşuyormuş. Aynı yerde (10.27-28) Epikuros’un yazdığı ama günümüze ulaşmayan eserlerin bir listesi bulunmaktadır:

Doğa Üzerine (37 Kitap), Atomlar ve Boşluk Üzerine, Aşk Üzerine, Doğa bilginlerine Karşı Yazılmış Eserlerin Özeti, Megaralılara Karşı, Sorunlar, Temel Özdeyişler, Seçimler ve Sakınımlar Üzerine, Erek Üzerine, Ölçüt Üzerine ya da Kanon, Tanrılar Üzerine, Dindarlık Üzerine, Hegesianaks, Yaşamlar Üzerine (4 Kitap), Doğru Eylem Üzerine, Themista’ya Neokles, Şölen, Metrodoros’a Eurylokhos, Görme Üzerine, Atomdaki Açı Üzerine, Kader Üzerine, Timokrates’e Karşı, Duyular Üzerine Kuramlar, Geleceği Tahmin, Felsefeye Teşvik, İmgeler Üzerine, İmgelem. Üzerine, Aristobulos, Müzik Üzerine, Adalet ve Öteki Erdemler Üzerine, Armağanlar ve Gönül Borcu Üzerine, Polymedes, Timokrates (3 Kitap), Metrodoros (5 Kitap), Antidoros (2 Kitap), Mitra’ya Hastalıklar Üzerine Kuramlar, Kallistolas, Krallık Üzerine, Anaksimenes, Mektuplar.

Diogenes Laertios’un tanıklığına güvenirsek, yukarıdaki kitapların hiçbirinin günümüze ulaşmamış olması üzücüdür. Diogenes Laertios aynı eserinde Epikuros’un felsefesinin özeti niteliğinde görüşlerine yer verir, daha da önemlisi özgünlüğü tartışmalı da olsa Epikuros tarafından yazıldığı varsayılan üç mektubu ve “Temel Görüşler” olarak çevirebileceğimiz Κύριαι Δόξαι (Kuriai Doksai) başlıklı 40 kısa görüşü (10.139-154) paylaşır. Temel Görüşler’in kimin tarafından yazıldığı bilinmemektedir, muhtemelen ya Epikuros’un kendisi ya da bir takipçisi tarafından tüm felsefesinin özeti niteliğinde hazırlanmış bir el kitabı hüviyetindedir.

Mektuplara gelirsek, ilki (10.35-83) Herodotos’a (“tarihin babası” olan değil!) yazılmıştır ve doğa üzerinedir. İkinci mektup (10.84-121) Pythokles’e yazılmış olmakla birlikte gökyüzü olaylarına ilişkin bilgi içerir. Üçüncü ve son mektup (10.122-135) Menoikeus’a yazılmış olup Epikuros’un insan yaşamına dair görüşlerini içerir.

Diogenes Laertios kaynaklı Temel Görüşler ve 3 Mektup dışında 1888 yılında Vatikan Kütüphanesi’nde bulunan ve literatüre “Vatikan Deyişleri” (Sententiae Vaticanae, Vatican Sayings) olarak geçen ve bir kısmı Temel Görüşler’deki sözlerle aynı olan 80 deyişlik bir metin de vardır. Ancak bu metnin özgünlüğü de tartışmalıdır, büyük olasılıkla Epikuros’un kendisi tarafından değil, daha sonra yaşamış biri tarafından yazılmıştır.

Başta presokratik filozoflar olmak üzere birçok Yunan filozofun eseri kayıp olduğundan bir fragman derlemesi geleneği oluşmuştur. Antik dönemde kaleme alınmış olan Yunanca ve Latince kaynakların taranmasıyla ilgili filozofa dair tüm alıntılar gözden geçirilir ve konularına göre dizilir. Böyle bir çalışma Epikuros için de yapılmıştır. Hermann Usener’in ilkin 1887 yılında yayınlanan Epicurea başlıklı çalışması antik literatürdeki Epikuros’la ilgili tüm alıntıları içermektedir. Bu günümüzde Epikuros’la ilgili yapılan tüm akademik çalışmalarda temel kaynak kabul edilen bu çalışmadır. Usener’in bu çalışması Archive üzerinden indirilebilir ve okunabilir.

Fragmanlar olarak günümüze ulaşan Epikurosçu antik literatürün temel kaynakları arasında Cicero, Plutarkhos ve Oinoandalı Diogenes bulunmaktadır. Özellikle de Cicero’nun De Finibus ve De Natura Deorum adlı eserlerinde Epikurosçu felsefenin Roma dönemindeki alımlanışına dair önemli alıntılar içerir. Cicero başta olmak üzere antik yazarların eserlerindeki Epikuros’a ve Epikurosçulara yapılan göndermeler, şüphesiz ki eleştirel ve eklektiktir, dolayısıyla tüm Epikurosçu literatür göz önünde bulundurularak okunmalıdır. Ayrıca Epikurosçu felsefenin en önemli temsilcilerinden biri Rome döneminde yaşamış olan Lucretius’tur, onun De Rerum Natura adlı eseri Epikuros’un ayak izlerini takip ettiğini söyleyen bir filozofun derli toplu bir bilgi aktarımıdır.

Epikuros’a ait fragmanların bir bölümünün kaynağı Herculaneum’daki buluntulardır, MS 79’da Vesuvius’taki yanardağ patlamasıyla kül olan yerleşim yerinde Papyri Villa’sı adıyla da anılan görkemli bir villa bulunuyordu, buradaki kütüphanede Epikuros külliyatının nadide eserleri yer alıyordu, yapılan kazılar neticesinde kaybedilen kısım yanında okyanusta bir damla gibi kalan fragmanlar kurtarılabilmiştir. Yapılan analizlere göre bu villa kütüphanesinde Epikuros’un Doğa Üzerine adlı eseri, Philedemos başta olmak üzere farklı Epikurosçuların başka eserleri bulunuyordu.

Yukarıdaki kaynaklar dışında batı literatüründe karşımıza çıkan önemli fragman derlemeleri, çeviriler ve telif çalışmalar şunlardır:

• G. Arrighetti, Epicuro, Opere, Introduzione, testo critico, traduzione e note (Torino, 1960).
• Cyril Bailey, Epicurus: The Extant Remains (Oxford, 1926).
• P. von der Muehl, Epicuri Epistulae Tres et Ratae Sententiae e Laertio Diogene Servatae; accedit Gnomologium Epicureum Vaticanum (Lipsiae, 1922).
• The Epicurus Reader: Selected Writings and Testimonia, tr. B. Inwood ve L. P. Gerson (Indianapolis, 1994).
• The Essential Epicurus: Letters, Principal Doctrines, Vatican Sayings, and Fragments, tr. Eugene O’Connor (New York, 1993).
• The Art of Happiness, tr. George K. Strodach (London, 2012).
• R. D. Hicks, Stoic and Epicurean (New York, 1910).
• Cyril Bailey, The Greek Atomists and Epicurus (Oxford, 1928).
• Norman W. DeWitt, “Epicurus: Philosophy for the Millions” (1947): 195-201.
• Norman W. DeWitt, Epicurus and His Philosophy (Minneapolis, 1954).
• R. E. Wycherley, “The Garden of Epicurus” (1959): 73-77.
• J. M. Rist, Epicurus: An Introduction (Cambridge, 1972).
• J. Annas, “Epicurus on Pleasure and Happiness” (1987): 5-21.
• W. J. Earle, “Epicurus: ‘Live Hidden!'” (1988): 93-104.
• Stephen E. Rosenbaum, “Epicurus on Pleasure and the Complete Life” (1990): 21-41.
• Jeffrey S. Purinton, “Epicurus on the Telos” (1993): 281-320.
• B. Nikolsky, “Epicurus on Pleasure” (2001): 440-465.
• J. Warren, Epicurus and Democritean Ethics: An Archaeology of Ataraxia (Cambridge, 2002).
• J. Warren, Facing Death:Epicurus and his Critics: Epicurus and his Critics (Oxford, 2004).
• A. A. Long, From Epicurus to Epictetus: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy (Oxford, 2006).
• D. Klein, Travels with Epicurus: Meditations from a Greek Island on the Pleasures of Old Age (London, 2014).
• H. Dimitriadis, Epicurus and the Pleasant Life: A Philosophy of Nature (New York, 2017).
• Michael Erler, Epicurus: An Introduction to his Practical Ethics and Politics (Basel, 2019).
• The Philosophy of Epicurus, tr. George K. Strodach (New York: 2019).
• Philip Mitsis, Oxford Handbook of Epicurus and Epicureanism (Oxford, 2020).
• John Sellars, The Fourfold Remedy: Epicurus and the Art of Happiness (London, 2021).
• Epikür, Mektuplar ve Maksimler, tr. Hayrullah Örs (İstanbul, 1962).