Spiritus “tinsel ruh” mu, “gizil güç” mü yoksa “nefha” mı?

Evvelce defalarca “tin” sözcüğü üzerinde durdum, gerek twitter’da (şurada kısa bir döküm var), gerekse blogda (Geist “tin” mi, “ruh” mu?  başlıklı yazı, ayrıca karş. Spiritus ya da soluk / ruh). Özellikle de blogdaki yazılardan “tin” kelimesine olan öfkemi ve nedenlerini anlayabilirsiniz.

Peki, niçin “yeniden yüzleşmek”? Şunun için: Bu ara cebelleştiğim Aeneis‘in altıncı kitabının bir yerinde üstü kapalı olarak Stoa kozmolojisinden bahsediliyor ve elbette bu sahanın terminolojisi kullanılıyor.

Spiritus intus alit; totamque, infusa per artus,

Mens agitat molem, et magno se corpore miscet. (6.727)

Bağlamda, (yukarıdaki dizeler ve öncesinde) spiritus‘un ilkin göğü, karaları, apaçık alanları, parlak Ay küresini ve Titania yıldızlarını içeriden (intus) beslediği (alit) ve aklın (mens) tüm yığını (totamque… molem) eklemlerine ya da organlarına (per artus) <nüfuz ederek ya da onların üzerinden>   harekete geçirdiği (agitat), dahası bu aklın kendisini büyük yapıya (magno… corpore) karıştırdığı (miscet) söyleniyor.

Türkan Uzel bu kısmı çevirirken, 6.726’daki spiritus için şöyle demiş: tinsel bir ruh.

Aynı spiritus İsmet Zeki Eyuboğlu çevirisinde “gizil güç” olmuş:

Ahmed Reşit’in 1930’lu yıllardaki çevirisi ise, bugünün Türkçesine oranla, elbette ağdalı. Reşit spiritus için nefha demiş, yani eski Türkçemizde “esinti”. Ahmed Reşit Aeneis’i Maurice Rat’ın Fransızca çevirisinden çevirdiği için (sadece Uzel Latinceden çevirdiğini söylüyor, diğer iki çeviri Fransızcadan), onun kullandığı metinde spiritus için hangi Fransızca kelimenin kullanıldığını bilmiyorum, belki esprit‘tir, ki zaten o da spiritus‘un torunu sayılır:

Başlıktaki sorunun cevabı “hiçbiri” olmalı bana kalırsa, zira bütün bu tercihler spiritus’u farklı nedenlerden ötürü tam karşılayamıyor. Uzel’inki saçma, zira “ruh” anlamında kullanılan tin’den türemiş “tinsel” sıfatını ruh’u nitelemek için kullandığınızda, “ruhsal ruh” gibi bir şey demiş olursunuz. Bu apaçık görüldüğü üzere, semantik bir hatadır. (Varsayalım ki “tinsel bir ruh” var, peki “tinsel olmayan bir ruh” da var mı, aynı mantığa göre?) Eyuboğlu gibi spiritus‘a “gizil güç” derseniz, yorum yapmış olursunuz, Vergilius burada “saklı/gömülü” bir gücün varlığından söz etmiyor, öyle br vurgusu yok. Reşit’inki gibi “nefha” da diyemezsiniz, çünkü burada spiritus ile kast edilen “esinti, meltem” değildir. Bununla birlikte çeviri Latinceden olmasa da, Reşit’in buluşu diğerlerine nazaran ilgimi çekti, hoşuma gitti. Zira spiritus‘un ilk anlamı gerçekten de “esinti” ve “soluk”tur, onun “ruh” anlamını kazanması, anlam genişlemesinden dolayıdır.

Benim tercihim ise spiritus‘la ilgili diğer yazılarımda da söylediğim gibi, günlük kullanımda da alışkın olduğumuz “ruh”tur, Spiritus Sanctus‘taki “ruh” oluyor da, buradaki niye olamasın?

Ayrıca burada kullanılan spiritus ile mens arasındaki anlam farkına ilişkin bkz. Charles Anthon’ın düştüğü not (Aeneid of Virgil, London, 1847, s.338).

Bu arada benim daha önce hatırlayabildiğim kadarıyla, Seneca ve Cicero metinlerinde “akıl” diye çevirdiğim (başka yerlerde de aynı şekilde çevirmiş olabilirim) mens‘in Eyuboğlu çevirisinde de sorun var, zira metinden de görüleceği üzere mens için “tinin özü”, buyur buradan yak. Latince düşünürsek mens‘in spiritus substantia olduğunu söylemiş oluyor, yorumun yorumu, dıdının dıdısı. Bu noktada hatırlatmalı ki, benim bu eleştirilerim de eleştiriye açıktır ve terminolojik tercihlere ilişkin mutlak doğrular olduğu varsayımından hareketlenmiyor, aksi yönde kanıtlar gelirse, görüşlerimi pekiştirebilir ya da değiştirebilirim.