Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) – Blog
Birtakım filolojik hassasiyetler: Eskiçağ ve günümüze dair kişisel okumalar ::: İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı bölümü, Dr.
Bir Türkçeleştirme meselesi: Appia Via – Appian Yolu
Bir arkadaş bana şöyle sormuş: “niçin Appia Via’ya ‘Appian Yolu’ diyoruz da Appia Yolu demiyoruz?” Genel bir sıkıntı olduğu için buradan yanıtlayarak bu konudaki fikrimi herkese açık bir şekilde sabitleyeyim, belki ileride yine sorulur. Sorudaki serzeniş kısmen haklı, zira “Appian” dememek lazım, böyle bir kelime yok, ancak bunun yerine “Appia” da dememek lazım., o kısım sorunlu. Kısaca açımlayayım.
Roma’yı Brundisium’a bağlayan ve “uzun yolların kraliçesi” (regina longarum viarum) olarak da betimlenen bu uzun yolun adı bir dönem censor’luk yapmış olan Appius Claudius’un praenomen‘inden (önad) geliyor, bu muhterem yolun inşaatını başlatıp bir bölümünü tamamlattığı için yolun günümüze kadar adıyla anılmasını sağlamıştır. Peki, adamın adı Appius ise niçin yol söz konusu olunca Appia olmuş ve bu tamlamayı nasıl Türkçeleştirmeli?
Burada iki durum söz konusu: Birincisi, Latincede sıfat isme hal, sayı ve cins bakımından uymak zorundadır, bu yüzden ben sıfatlara “karaktersiz, oynak, dönek” gibi küçültücü sıfatlar eklerim, yanlarındaki isimlere göre biçimsel değişikliğe uğrarlar. İkincisi ise adamın adı yani Appius da ad olmaktan çıkıp sıfatlaşmış, dolayısıyla birinci durumdaki ilkeye bağlı olarak yanındaki ada yani via‘ya (dişil, tekil ve özne) uymak zorunda kalmış. Bunlar Türkçede olmayan bir durumlardır, dolayısıyla bu Latince tamlamayı birebir çevirmeye çalışmamak gerekir, ki olamaz da. Peki, nasıl yapmalı?
Appia’nın “Appius’a ait, özgü, onunla anılan, onu andıran, onun emeğiyle yapılan”, vb. anlamlarını da göz önünde tutarak basitçe “Appius Yolu” demeliyiz. Nitekim Vallum Aelium‘a da “Hadrianus Duvarı” diyoruz değil mi, aynı şekilde düşünelim. (“Hadrian Duvarı” diyenlere hiç değinmiyorum.) Hadrianus Duvarı’na Vallum Hadriani yani “Hadrianus’un Duvarı” denmesi gibi, uzun yolların kraliçesine de Via Appii (Appius’un Yolu) denebilirdi ama denmemiş, gelenek yukarıdaki kullanımı kabul etmiş. (Örneğin bkz. Livius 9.29; Cicero, Mil. 6; Horatius, Saturae 1.5.6) Aynı şekilde Roma’ya dışarıdan insan yapımı tesisatla getirilen ilk suya da Aqua Appia denir (başkaları konuşur, Appius yapar), demek ki Appius isminin bu sıfatlaşmış hali geleneğin benimsediği bir kullanım olmuş. (Örneğin bkz. Livius 9.29) Addan buradaki manayı verecek şekilde sıfat türetmeyi sağlayan bir yöntem daha vardır: genetivus haline –an ekini eklemek, ki bu örnekte tercih edilmemiş. Ama başka bir Appius’un yetiştirdiği ağaçlarda çıkan elmalara mala Appiana (Appius<un> elmaları) dendiği olmuş. (Bkz. Plinius, Naturalis Historia 15.14) Bu yöntem tercih edilseydi, Appiana Via denecekti. Bunun değil de, öbür yöntemin tercih edilmesinin kesin bir nedeni yok, ancak ekseriyetle yol gibi yapılar özel bir isimle ilişkilendirildiğinde bu örnekteki gibi oluyor, Aurelia Via (Aurelius<un> Yolu), Aemilia Via (Aemilius<un> Yolu) gibi.
Ezcümle Appius Yolu ya da hiç olmadı Appii Via‘ymış gibi düşünerek Appius’un Yolu diyelim geçelim, ikincil bir dilin (muhtemelen İngilizcenin) etkisiyle “Appian Yolu” demeyelim, Appia Yolu‘nun hele, konuyla hiç alakası yok, Appius vurgusunu ortadan kaldırıyor.
Appia Via‘yla ilgili olarak ileri okuma kaynakları:
– W. Smith, Dictionary of Greek and Roman Geography, 1288.
– Pratilli, Via appia riconoscinta e descritta da Roma a Brindisi, b.a.
– UNESCO
De Auctore
Jengiz [at] gmail . com
Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) - Blog 
