C. Cengiz Çevik'in resmi sitesi
Birtakım filolojik hassasiyetler: Eskiçağ ve günümüze dair kişisel okumalar ::: İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı bölümünde Doktora Öğrencisi. Yeditepe Üniversitesi ve Doğa Koleji'nde Latince Okutmanı, yazar, okur, eyler!
Ut queant laxis
Geçen, twitter’da bir arkadaşımız Hymnus in Ioannem başlıklı ilahide geçen aşağıdaki dizelerin çevirisini sordu:
Ut queant laxis
resonāre fibris
Mira gestorum
famuli tuorum,
Solve polluti
labii reatum,
Sancte Iohannes
Ben de şöyle çevirdim:
Gevşek tellerde yankı bulsun o halde mucizelerin
hizmetkârlarının kirli dudaklarındaki
lekeyi temizle, ey Aziz John.
Bu dizelerde notaların saklı olduğunu söylüyor wikipedia:
Buna göre, baştaki ut do (C) notasına denk geliyor, dolayısıyla do, re, mi burada ut, re, mi oluyor. Müzik tarihindeki klasik nota isimlendirmesini (ilk altı notayı) 11.yy.’da yaşamış olan Benedict rahibi, Arezzolu Guido (ya da Guy Aretin: Bu mümtaz şahsiyet yeni ve farklı müzik öğrenme yöntemleri üzerinde çalışmaya adamış kendisini, sonunda “Micrologus” başlığını taşıyan bir kitap yazmış ve dönemin Papası 8. Benedict tarafından defalarca Roma’ya davet edilmiş) bu ilahideki ilk hecelere göre yapmış, yedinci nota yani si ise 18. yy.’da Sancte Iohannes ifadesinin baş harflerinden esinlenerek ilk altı notaya eklenmiştir.
Yukarıdaki ilahini bazı İngilizce tercümelerinde sorunlar gördüğümü de belirtmek isterim. Benim İngilizce çevirilerde bilhassa takıldığım nokta, ilk kısımdaki “gevşemiş” olan şeyin (laxis… fibris) ne olduğudur.
Örneğin Wikipedia’daki çeviri şöyle (W diyelim):
“So that your servants may, with loosened voices, resound the wonders of your deeds, clean the guilt from our stained lips, O Saint John.”
Chantblog’daki şöyle (C diyelim) [ayrıca bkz. http://www.catholicculture.org]:
“O for thy Spirit, Holy John, to chasten,
Lips sin-polluted, fettered tongues to loosen,
So by thy children might thy deeds of wonder
Meetly be chaunted”
Başka bir literal çeviride ise şöyle (L diyelim):
So that the servants of yours could resound with their very souls (entrails) relaxed the wonders of your deeds, absolve the fault of their soiled lips, O Saint John!
W’de gevşetilesi ya da gevşek olan “sesler”, C’de “zincirlenmiş diller”, L’de ise “ruhlar”.
Oysa Latincesinde “laxis… fibris” deniyor, laxus sıfatı “gevşek” anlamında olmakla birlikte burada fibra ismine uyuyor, o halde fibra‘yı incelersek, olayı çözeriz. Fibra Latincede ilkin “bir bitkide ya da bir hayvanda iç kısım, lif” anlamındadır, örneğin bkz. Cicero, De Senectute 15.51: “viriditas herbescens, nixa fibris stirpium, sensim adolescit.” Buradan hareketle, özellikle de Augustus sonrasında [içte olmalarından dolayı] “bağırsaklar” anlamı da kazanmıştır. Daha sonra Plinius’un da kullandığı gibi, (33. pr.1: persequimur omnes ejus terrae fibras) yaşadığımız dünyanın / yeryüzünün “iç kısmı” anlamına da kavuşmuştur.
Netice itibariyle “içteki şey” anlamı saklıdır fibra‘da, ayrıca bitki köklerindeki lifleri andıran tel ve iplere de fibra denilmiştir (F. E. J. Valpy, An Etymological Dictionary of the Latin Language, London, 1828, s.153). Bu yüzden ben metni çevirirken ilgili yapıya “gevşek teller” diyerek, gevşek olanı teller olarak belirttim, fibra‘da “ses”, “dil” ya da “ruh” anlamını göremedim. Çeviride literal anlama sığınmayı “uygun” koşullarda, başka çare yoksa ya da literal anlam sözlük anlamını bastırdığında manalı bulabiliriz ancak burada böyle bir durum söz konusu değil sanıyorum.
De Auctore
Jengiz [at] gmail . com
