Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) – Blog
Birtakım filolojik hassasiyetler: Eskiçağ ve günümüze dair kişisel okumalar ::: İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı bölümü, Dr.
Cum’lu yan cümleler: Kural ve formüller
Bana göre Latincedeki isim ve fiil çekim işlerini halleden öğrenci yolun yarısını geçmiş sayılır, “halletmek”ten kastım da yalap-şalap öğrenmek değil. Davud’un oğlu Halis’e aniden ve amansız bir şekilde “7 kere 8?” diye sorması gibi, kendisine “x fiilin subiunctivus modus, vox passiva, dördüncü pluralis hali nedir?” diye sorulduğunda beklemeden çat diye cevap vermesini kast ediyorum. Gerisi bileşik cümle yapılarının kavranması ile metin deneyimine kalıyor.
Cümleleri metin üzerinde görmek deneyim katar ama bu deneyimin teorik altyapıya gereksinim duyduğu da aşikar. Öğrenci bu teorik altyapıyı oluştururken genelde en büyük zorluğu farklı anlamlar veren Cum‘lu yan cümlelerde ve koşul ifade eden Si‘li yan cümlelerde yaşar. Burada ihtiyacı olan tüm öğrenciler için Cum‘lu yan cümlelerin kural ve formülleri üzerinde duracağım.
1. Öncelikle Cum neyin nesidir?
Kimileri için gerçek bir baş belası olan Latincedeki cum‘un arkaik hali quom ya da quum‘dur. Post-klasik dönemde cum kullanımı yaygınlaşmıştır. Ortaçağ ama özellikle de Rönesans’taki Nova Latina‘da (Yeni Latince) kimileyin cum + abl. kullanımından ayırdetmek için yan cümle başlatan cum‘un quum şeklinde yazıldığı da görülmüştür. Danckaert Hint-Avrupa dillerinin çoğunda ilgi zamirleri ile zarf tümleyenlerinin (adverbial subordinator) aynı kökten geldiğini belirtiyor (Latin Embedded Clauses: The Left Periphery, John Benjamins Publishing, 2012 : 65), cum için de aynı durum söz konusudur denebilir: ilgi yan cümlesi başlatan qui, quae, quod kelimeleri ile quom ya da cum ortak ataya sahiptir. Bununla birlikte Lewis & Short’taki bilgiye göre cum Sanskritçedeki “birlikte” anlamını veren skom’dan (kökü sak) gelmektedir. Aynı yerde “takip ediyorum” anlamındaki sequor fiilinin de aynı kökle bağlantılı olabileceği “cf.” ile ima edilmiş. Sequor‘u “takip ediyorum” olarak düşünüyoruz ama ilkin yakından, dibinden takip akla gelmeli, daha sonradan mesafe açılabilir. Sanskritçede sak– “takip etmek”, sakis “arkadaş” anlamında. Bu sakis Latincede socius olmuş, ilkin “eşlik eden, yoldaş” anlamında. Society, social, sosyal, sosyete, vs. buradan geliyor. Böylece “-ile, -ile beraber, birlikte” anlamında kullanılan cum + abl. kalıbındaki cum‘un anlam gelişimini ve Türkçede kullandığımız “sosyal” kelimesinin içinde saklandığını görmüş olduk.
Burada üzerinde duracağımız cum‘lu yan cümleler temelde ikiye ayrılır, birincisine Zaman, ikincisine Durum / koşul bildiren yan cümleler diyebiliriz.
2. Cum‘lu Zaman Bildiren Yan Cümleler
2.1 Indicativus kipi
Zaman bildiren cum‘lu yan cümlelerden bazıları indicativus (haber) kipinde bir yüklem barındırır. Ancak bazen iki eylem arasındaki ilişkinin sadece zamansal mı, yoksa aynı zamanda nedensel, durumsal ve koşulsal mı olduğu kesin bir şekilde anlaşılamayabilir, aşağıdaki örneğe bakalım:
Cum Cicero venit, omnes dormiunt.
Cicero geldiğinde, herkes uyur.
Bu örnekte yan cümledeki “gelme” eylemi ile ana cümledeki “uyuma” eylemi arasında nedensel, durumsal ya da koşulsal bir bağ yoktur, sadece iki eylem denk gelmiş ve bu bileşik cümle bunu anlatmaktadır. Böyle durumlarda ana ve yan cümlelerin fiilleri yukarıdaki gibi indicativus kipinde olmalıdır. Genelde bu tür kullanımlarda praesens (şimdiki) ve futurum simplex (basit gelecek) ya da futurum perfectum (gelecekteki geçmiş) zamanlar görülür., ilkine yukarıda örnek vermiştik, ikincisinin örneği için:
Cum Cicero venerit, omnes dormient.
Cicero gelmiş olduğunda, herkes uyuyor olacak
Burada yan cümlenin yükleminin ana cümlenin yükleminin bir derece geçmiş hali olduğu unutulmamalıdır.
Bazen perfectum (geçmiş) ya da imperfectum (hikaye geçmiş) zamanların da kullanıldığı görülür.
Cum Cicero veniebat, omnes dormiebant.
Cicero geliyorken, herkes uyuyordu.
Burada paylaştığımız imperfectum örneğinden farklı olarak, perfectum örneğinde “her ne zaman” anlamı saklıdır:
Cum Cicero venit, omnes dormiunt.
Cicero her geldiğinde, herkes uyumaktadır.
Burada venit‘in praesens 3. tekil kişi değil, perfectum 3. tekil kişi olduğuna dikkat edilmeli. Kastedilen Cicero’nun her geldiğinde herkesin “uyuyor olmasıdır”, yani herkes Cicero’nun gelmesinden önce uyumuştur. İki eylem aynı anda olmamıştır. Yine “her ne zaman” anlamında olmak üzere ana cümlenin yüklemi imperfectum ve futurum simplex olursa, cum‘lu yan cümlenin yüklemi imperfectum için plusquam perfectum ve futurum simplex için futurum perfectum olur:
Cum Cicero venerat, omnes dormiebant.
Cicero her gelmiş olduğunda, herkes uyurdu.
ve
Cum Cicero venerit, omnes dormiemus.
Cicero ne zaman gelecek olsa, herkes uyuyacak.
Bu “her ne zaman” yapısını akılda tutmak için şu formül işe yarayabilir: Malumunuz, indicativus kipinde ilk üç zaman sırasıyla praesens, imperfectum ve futurum simplex‘tir. İkinci üç zaman ise perfectum, plusquam perfectum ve futurum perfectum‘dur. Cum’lu yan cümledeki yüklemin zamanı ile ana cümledeki yüklemin zamanı bu üçlü sıraya göre eşleşir:
“Her ne zaman” için:
İkinci üçlü – İlk üçlü
YC perfectum+ AC praesens
YC plusquam perfectum + AC imperfectum
YC futurum perfectum + AC futurum simplex
2.2 Subiunctivus kipi
Zaman bildiren cum‘lu yan cümlelerde Subiunctivus yani Dilek kipi de kullanılır.
Geçmişte gerçekleşmiş olaylar için: Cum‘lu yan cümlenin yüklemi ana cümlenin yüklemi ile aynı anda gerçekleşiyorsa, cum‘lu yan cümlenin yüklemi subiunctivus imperfectum zamanında olurken, ana cümlenin yüklemi (bu ana eylemin bir anda ya da bir süre boyunca olmasına bağlı olarak) ya indicativus perfectum ya da indicativus imperfectum zamanında olur.
Cum Cicero veniret, omnes dormiebant.
Cicero gelirken, herkes uyuyordu.
Yine geçmişte gerçekleşmiş olaylar için: Cum‘lu yan cümlenin yüklemi ana cümlenin yükleminden önce meydana gelmişse cum’lu yan cümlenin yüklemi subiunctivus plusquam perfectum olurken, ana cümlenin yüklemi indicativus perfectum olur.
Cum Cicero venisset, omnes dormivit.
Cicero geldikten sonra, herkes uyudu.
Devam edeceğim.
One comment on “Cum’lu yan cümleler: Kural ve formüller”
Bir Cevap Yazın
De Auctore
Jengiz [at] gmail . com
Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) - Blog 
Iyı gunler ,bu konunun devamını nezaman paylaşacaksınız..çok ıyı anlatmıssınız ve onumuDekı hafta vızeler baslıyor ..😊