Zorunluluk ile özgürlüğün ortak niteliği meselesini incelerken, bu konunun tam göbeğine inmemiz gerekiyor. İnsanlık ve dinler tarihi bir bütün ise, bu bütünün içerdiği kimi kavramların da belirleyici nitelikte tartışma noktaları var. Bunlardan biri de zorunluluk ile özgürlüğün ne derece farklı yorumlanabileceğine dönük olandır. Buna göre Stoacılar “her şey birbiriyle bağlantılıdır. Bu bağ da kutsaldır” (Marcus Aurelius, Ta eis eauton 7.9) derken, Epicurusçular “her şey zorunlu olarak , kendiliğinden ve atom grupları tarafından yaratılır. Evreni yöneten tanrısal bir zekâ yoktur” (Lucretius, De Rerum Natura 1.170vd.; 1.19Ovd.;1.205vd) demiştir.

Oysa ikisinde ortak olan şuydu: Her şey nasılsa, zorunlu olarak öyle olmak durumundadır. Zorunlu olmayan hiçbir şey yoktur; evrendeki her oluşumun ardında tanrısal bir istenç ya da atomların tesadüfî birlikteliği, çarpışması olsun; hiç fark etmez, her ne oluyorsa zorunluluktan oluyor. O hâlde zorunluluk, bir üst değerdir. Tanrısallık fikrini de aşar, atomların tesadüfî birlikteliği teorisini de. Peki, bu zorunluluk nerede başlar ve nerede biter? Zorunluluk, onu tasarlayanın tasarım yetisi elverdiği müddetçe devam eder ve bir noktada aklın sınırlarını aşarak, karanlıkta kaybolur. Ancak insan bunun bile farkına varamaz, çünkü bütün bu olup bitenin kendi özgürlüğünden kaynaklandığını düşünür.

Hepsini özgür bir şekilde tasarlayabildiğini sanır. Dili onun sınırlarını da belirler (itinayla bakınız Wittgenstein’da dil problemi). Oysa dilini de belirleyen, bütün hâlinde bir zorunlu unsur vardır: Geçmişten miras kalmış olan ve kendisinin geliştirdiği bir tasarım yetisi. Tasarımla şekillenen her özgürlüğün ardında bir zorunluluk vardır; zorunluluğu özgürce yaşamanın ya da özgürlüğe zorunlu bir şekilde hapsolmanın başka bir açıklaması olamaz.

epicurus’un menoeceus’a yazdığı düşünülen mektupta şöyle deniyor: “akîl kişi bazıları tarafından her şeyin efendisi olarak tanıtılan kadere güler geçer. bazen zorunlu olarak, bazen rastlantı sonucu, bazen de denetimimiz altında ortaya çıkan olayları tayin edici gücün içimizde olduğunu bilir. zorunluluğun hesabını soramaz ama kaderdeki değişkenliğin bilincindedir.” (ep. ad men. iii.133) “tayin edici güç” içimizdeymiş gibi düşünmemiz isteniyor; insanın bütün olup biten karşısında çırılçıplak kalmamayı ve dizginler elindeymiş gibi düşünerek rahatlamayı istemesinin bir göstergesi sanki. aynı mektupta epicurus gibi bir indeterminist zihnin bile tanrılarla ilgili anlatılan bol abartılı hikâyeleri, doğada her şeyin zorunlu olarak birbiriyle ilişki içinde olduğunu ve buna bağlı olarak bir üst tanrısal zekânın denetiminin bulunduğunu düşünmeye yeğlediğini görüyoruz. stoacı fizikçiler doğaya giderken, orada bir tanrısal düzen olduğunu kabul ederek ahlâkî çıkarımlarla geri döneceklerini umuyorlardı. epicurusçu düşüncede ise tanrısal kudrete dayanmayan bir zorunluluk söz konusu olduğundan, epicurusçu fizikçilerin doğaya gidişinde genel olarak tüm o felsefeye “amaç niyetine” sindiği gibi korkulardan ve kaygılardan sıyrılma telâşı ön plâna çıkar. amaç bellidir: “doğada bir şeyler oluyor ve hepsi tesadüfî kırılmaların neticesi; ne korkulacak tanrılar var ne de gazapları. ölüm bile, benim hislerimin ölümüyle gerçekleşeceğinden, ‘olmayan’dır. korkulacak ne kaldı?” bu durumda anlaşılıyor ki, insanın kendisini özgürmüş gibi düşünmesi “yine de” zorunluluğu kabullenmesiyle asıl anlamını kazanıyor. peki, epicurusçu düzen bu denli tesadüfî bir zincirlenmeye dayanan zorunluluk içinde özgür iradeyi nasıl mümkün görebiliyordu? ona bakalım.

epicurus’a göre atomlar düşey devinirken, belirsiz bir anda, belirsiz bir yerde bir sapma / clinamen yaşarlar. bu clinamen öylesine belirsizdir ki, gözle görülemez. buna karşın canlılardaki özgür iradeyi (liberum arbitrium) açıklamaya, yazgının sert yasalarını kırmaya yetkindir. bu kırılma olmasaydı oluşumlar gerçekleşmezdi. aksi hâlde yağmur taneleri gibi bütün atomlar, hep aynı rotada düşer, hiçbir çarpışma ve karşılaşma olmazdı. peki, bu neyi anımsatıyor? stoacıların ve ibrahimî dinlerin sunduğu kader algısını, olabilir mi? epicurusçu düzende kader diye bir şey yoktur; varsa da diğer disiplinlerle, özellikle de stoa’yla karşılaştırıldığında etkisizdir. yağmur tanelerinin havada hiç çarpışmadan yere düşmesi gibi, insanların herbirinin yaşamı da özgür iradeden/sapmadan yoksun bir şekilde başlar ve biterdi. oysa epicurusçu algılayışa göre, insan özgürlüğe zorunludur. çünkü sapma zorunludur. o hâlde insan “faber quisque fortunae suae” sözünde geçtiği gibi, kendi kaderini tayin etme gücüne sahiptir; daha karmaşık olanı ise, daha üstten bakıldığında, insan yazgısını belirlemeye yazgılıysa (çünkü atomlardaki sapmanın kaçınılmaz olduğu düşünülüyor), o hâlde son kertede insan bir zorunluluğa uymuş olur mu, olmaz mı?

anti-epicurusçu niteliğini metinlerden çıkarabildiğimiz cicero, epicurusçu zorunluluk-özgürlük algılayışıyla adeta alay etmiştir. cicero, epicurusçu atom düşüncesini eleştirirken atom hareketinin herhangi bir nedene bağlı olmayışından hareketle, bir fizikçi için bir olayın sebepsiz olduğunu söylemekten daha kusurlu bir şey olamayacağını bildirir (cicero, de finibus bonorum et malorum 1.6: ait enim declinare atomum sine causa; quo nihil turpius physico, quam fieri quicquam sine causa dicere). gerçi epicurus bu eleştiriyi göğüsleyebilecek bir açılım yapmıştır evvelinde (yukarıda alıntıladığım mektubuna bkz.). ayrıca bkz. etik-fizik ilişkisi

yine cicero’ya göre, epicurusçular atomların saptığına inanıyorsa; onlardaki bu hareket değişikliğinin nedenini de açıklamalılar; doğadaki hangi güç sapmalarına neden oluyor? hangi atomun sapacağı, hangisinin ise sapmayacağı nasıl belirleniyor? (cicero, de fato 46: ‘declinat’, inquit, ‘atomus’. primum cur? aliam enim quandam vim motus habebant a democrito inpulsionis, quam plagam ille appellat, a te, epicure, gravitatis et ponderis. quae ergo nova causa in natura est, quae declinet atomum? aut num sortiuntur inter se, quae declinet, quae non? aut cur minimo declinent intervallo, maiore non?)

özellikle de ikinci sorgunun epicurusçu düzende göğüslenişi, o disiplin için riskli bir tutumdur. sapma onlara göre kaçınılmaz olarak “belirsiz bir anda, belirsiz bir yerde ve belirsiz bir nedenden ötürü” gerçekleşmek durumundadır; aksi hâlde primum mobile yani ilk devindiricinin tanrısal ittirici olup olmadığı problemi ortaya çıkar. böyle bir durumda, mesele bu ilk ittirici gücün (entiriyi girdikten sonra aklıma geldi, werner heisenberg parça ve bütün’de de democritus’un atom anlayışından bahsettikten sonra “ilkin” ne olduğuna dair bir şeyler söylüyordu, hemen kitaptan alıntılamam gerektiğini düşündüm: “… belki de parçalanamayan en küçük yapı taşları yoktu. ama belki de madde tekrar tekrar parçalanabilir. sonunda parçalanacak bir madde kalmadığından madde enerjiye dönüştürülür. parçalar, maddeden daha küçük değildir. ama acaba başlangıçta ne vardı? bir doğa yasası mı? matematik mi, yoksa simetri mi? ‘önce simetri vardı.’ bu platon’un timaios’unda yaptığı felsefeyi anımsatıyordu.” [sf.156-157, çev. a. atalay, düzlem yay., 1990]) adlandırılması meselesine dönüşür ki, bu da determinist/gerekirci yaklaşımın zaferi anlamına gelir; zira en nihayetinde başı belli olan bir devinmeler silsilesi kabul edilmiş olur. bu da evrenin bir başlangıcının olduğu düşüncesini doğurur. böylelikle “evrenin bir başlangıcı varsa, o hâlde onu başlatan ve ilk enerjiyi aşılayan neden tanrı olmasın?” sorusu sorularak, tesadüfî birlikteliğin beli tümden kırılmış olur. zorunluluğun bükülmez yasalarını tesadüfîlikle kırmaya çalışmaktansa, onun karşısında yeni bir tasarım ortaya koymanın güç olduğunu kabullenmenin daha yerinde bir tutum olduğunu düşünüyorum. bu bir nevi tevekküldür. ancak bu tevekkülün sınırları bellidir; insan bilgiye doydukça tevekkülünü yeniden ve yeniden gözden geçirir ve her defasında yeni bir tevekkül anlayışı geliştirir. böylece son zamanlarda çok sık karşılaştığımız kilisenin geçmiş kabahatlerinden özürleri gibi her defasında yeni bir zorunluluk değerlendirmesi yapabiliriz. işte bu değerlendirmeyi yapabilmekte özgürüz. zorunluluğu özgürce çözümleme konusunda zorunlu bir özgürlüğe sahibiz. en başta örneklediğim üzere amelden öteye taşıp niyeti de sorguya çeken dinler gibi, insan da kendi kendini zorunluluk karşısında sorumlu kılabilir. o işte buna da özgürdür.

addendum@:
http://twitpic.com/cfm8m

3 comments on “Zorunluluk ile Özgürlüğün Ortak Niteliği”

1. mots de verre

   06/08/2009

   

   >Biliyorsunuzdur muhtemelen ama Jacques Monod geldi hemen aklıma: Zorunluluk ve Raslantı. Bir biyologun ağzından bu konuyu dinlemek ayrı bir keyif =)

   Cevapla
2. yazana dair

   06/08/2009

   

   >merhaba, yazılarını internete ayırabildiğim zaman oranında takip ediyorum ve latince bilgini kıskanmaktan kendimi alıkoyamıyorum :)yazının verdiğin linkteki tamamını henüz okumadım. kişinin hayata dair eylemlerinin temelini dayandırdığı irade konusunun özgür-ce mi zorunlu-luklar neticesinde mi gerçeklendiği konusu, bir anlamda felsefeyi ve belki de felsefeyi geçersiz ve gereksiz kılan ölümü ve sonrasını direkt ilgilendiren şahane bir başlık olmuş :)zorunluluk ve özgürlük kelimeleri birbirlerinin zıttı anlamlar mı taşıyorlar tartışmasına hiç girmezsek – ki kelimelerin birbirlerinin zıttı anlamlar taşıyıp taşıyamacakları konusunu da es geçiyorum 🙂 , benim fikrim, -soran olmadı biliyorum :)- tüm varlık dünyasının ve bilincinin ve kaderinin ve ne dersek diyelim, önceden belirlenmiş (zorunluluk önceden belirlenmişlik içermek -zorundadır-) olması, tüm hareketlerin nasıl olacağının belirlenmiş olması demektir ki, zihnimizin izin verdiği algı düzeyi bunu kabul etmekte zorlanmayacaktır. Etrafımızdaki herşeyin zorunlu olan bir sonları vardır ve bu her durum için ispatlanabilir, "gözükmektedir" . Özgürlüğün içini dolduran irade, iradenin getirdiği özgürlük ile ortaya çıkan seçimler, tabi iradeyi yaratanın, seçme şansını verenin ve seçimi yapıp değerlendirenin -akıl- olduğu açıkken , özgür olmadığımızı ve zorunluluklar yaşadığımızı söyleyebilmek hakkımızdır. ama bunu yapmak biraz fazla -akılcı- geliyor bana :)böylesi bir düşünce ile yaşamak bana acı verirdi. böylesi bir varoluşa gerek de olmazdı. gerek olsaydı, belirtildiği şekilde zorunluluk olurdu. başta belirttiğim gibi özgürlük ve zorunluluk kelimelerinin ne anlam taşıdıkları tartışması konunun dışında tutulup, tamamen ilk çağrışımları ile yola çıktım. peki nedir o zaman diyen olursa, olduğunu varsayıyorum :), en azından, blog sahibinin merak ettiğini düşünüyorum 🙂 , kısaca anlatmak zor, düşündüğüm halini, yazma isteği yaratan harika bir başlık olmuş. teşekkürler, teşekkürler

   Cevapla
3. jimi the kewl

   11/08/2009

   

   >@ mots de verre'e:Bir biyologdan bunu dinlemek, dinlememekten daha faydalı. Kimisi (bana kalırsa) hatalı bir biçimde Presokratikleri kast eder, eski Doğa filozoflarının (physĭcus'lar) araştırma alanının genişliğinden bahsederken ve Socrates'le, daha doğrusu Aristoteles'le bu meselenin tümüyle sonlandığını düşünür. Oysa sonrasında da physĭcus'lar yani fizikçilerden kasıt tümüyle "oculis contenta" olan yani gözler önüne serilebilir olan doğayı (insanın iç organları da dahil olmak üzere) inceleyendir. Ha, bu araştırmaları göksel/tanrısal bir âlemin anlaşılması amacına bağlayarak, araç kılanlar da vardır, kılmayanlar da. O teolojik ağırlığın yüklenip yüklenilmemesiyle alâkalı bir mesele. Ama sonradan geçmişin physĭcus'larının mirasçıları laboratuarlarına hapsedilince, bu gönül/anlama hapsini sindiremeyenler diğerleri arasından sıyrıldı. Heisenberg de bunlardan biridir mesela. Günümüzde ise ziyadesiyle fantezi ve science-fiction, hapsolmamanın gerekleriymiş gibi duruyor. Çok fazla bu tarafa kaydığınızda, bu sefer de hakikî araştırmanın anlamı ortadan kalkıyor. Bu da tehlike olarak görülebilir.@yazana dair'e:Ben bu başlığı seçerken evvelce klavyeye aldığım başka bir yazının, başlığını ("iyi ile kötünün ortak niteliği") düşündüm. Temel derdim, her yerleşik düşüncenin insan-oğlunun binlerce yıla dayanan tasarım gücünden kaynaklanıyor oluşunu göstermeye çalışmak. Bunun için örnek verirken kullandığım iki kaynak Epicurus ve Stoa disiplinleri oldu.Buna göre senin burada güzel bir şekilde yaptığın sesli düşünmenin benzerini Epicurus ve Stoa okulları başta olmak üzere dönemin felsefe iştirakçileri de yaptı, en azından bunu rahatlıkla söyleyebilirim. Ancak filozoflardan bir kısmı, özgürlüğü de zorunlulupa bağlıyor. Dahası Teoman Duralı üstadımız da İbrahimî dinlerden hareketle insanın hür iradeye hapsolduğunu söylüyordu. Niyetinin sorgulandığı ve her an yargılanmaya açık olduğun bir düşünce alemi düşün; bunun Seneca'nın dile getirdiği ipse enim est necessitas sua'dan (Tanrı, kendi zorunluluğudur) yaklaşımından bir farkı yok. Büyük resmi/fotoğrafı görmek diye bir deyim var ya; işte kimisi onu zorunluluk olarak görüyor, kimisi de özgürlük. Bana göre ikisi de fark etmiyor, tasarımcı olan insan tasarımında nereye varırsa varsın, son kertede tasarımı karşısında tıpkı Seneca'nın tanrı için söylediği gibi kendi tasarım zorunluluğuna "necessitas sua" bağlıdır.İki yorumcuya da selam olsun.

   Cevapla