Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) – Blog
Birtakım filolojik hassasiyetler: Eskiçağ ve günümüze dair kişisel okumalar ::: İstanbul Üniversitesi, Latin Dili ve Edebiyatı bölümü, Dr.
Musa’ları Musa peygamberle karıştırmak
Eskiye göre ucuza satılan popüler bilim dergilerinin sayısı arttı, arada bu tür dergileri okumak hoşuma gidiyor, hem yeni bilimsel ve teknolojik gelişmeleri kısa yoldan takip etmiş, hem de dergileri çıkaranlara destek olmuş oluyorum. Herkese Bilim Teknoloji de böyle dergilerden biri. Evvelce Cumhuriyet gazetesinin haftalık verdiği eklerden olan Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji’nin artık çıkarılmaması üzerine bağımsız olarak 3.5 liraya satılan bir dergi bu. Yazar kadrosu ve içerik tarzı üç aşağı beş yukarı aynı, neredeyse her hafta alıyorum, özellikle de gençlere ve çocuk sahibi olanlara -onlarla okumaları için- almalarını tavsiye ediyorum.
Son sayısında (s.51, 17 Mart 2017), yedinci sayfadaki Bozkurt Güvenç’in Köşegen adlı köşesinde yer alan “Demokrasi veya Otokrasi Değil: Timokrasi!” başlıklı yazısını okurken beni şaşırtan bir yorumla karşılaştım. Güvenç yazısının başında Platon’un Devlet’inde anlatılan timokrasi kavramından, aristokratik devletten oligarşik devlete geçiş döneminden bahsediyor. Bu geçiş döneminden bahsederken de şöyle bir paragrafa yer verir:
Görüldüğü gibi, Platon’un metninden hareketle yaptığı değerlendirmede “Kişisel farklılıklar, baştakilerden başlar, devleti yıkıma götürür” cümlesinden sonra Platon’un “Musa’yı çağıralım anlatsın” sözünü alıntıladığı görülüyor. Elbette, bunda bir sorun yok, sorun hemen köşeli parantez içinde “[peygamberi]” eklemesinin yapılmış olmasında. Nitekim yukarıdaki resimde de görüldüğü gibi, iki yıldızla not da düşmüş, yazının dibinde yer alan not da şu:
Açıkça anlaşılıyor ki, Güvenç Platon’un Musa dediği kişinin peygamber Hz. Musa olabileceğini düşünüyor. Acaba gözümden kaçan bir şey mi var, diye defalarca okudum ama okuduğuma bir türlü inanamadım. Daha önce Platon’un metinlerinde Hz. Musa’dan bahsedilip bahsedilmediğini düşünmeye başladım, hatırladığım kadarıyla böyle bir örnek yoktu. Kaldı ki, Yunan kültüründeki “Musa’lar” inanışını da bildiğimden, yazarın dipnotta dikkat çektiği İngilizcedeki “Muses” kullanımıyla kastedilenin bizzat “Musa’lar” olduğundan hiç şüphem yoktu. Ancak yine de Güvenç’e Musa’ları Hz. Musa olarak düşündürebilecek gerekçeyi aramak istedim:
Güvenç yazısının başında Eyüboğlu – Cimcoz çevirisinden bahsettiğine göre muhtemelen İş Kültür’de bildiğim kadarıyla en son 20. baskısını yapan Devlet çevirisini kullanıyor. Dolayısıyla ikincil bir dilden yapılan bu çeviride de benzer bir hata olabilir mi diye bakma gereği duydum, sekizinci kitapta, 270. sayfada, 545d bölümündeki “İster misin biz de Homeros gibi Musa’ları çağıralım da anlatsınlar bize, ilk çatışmanın nasıl olduğunu” cümlesini buldum, bu cümleden sonraki cümle de şöyle: “Gelsin, çocuklarla oynar gibi oynasın, konuşsunlar bizimle. Biz de sözlerini ciddiye alıp, tragedyaların yüksek diline çevirelim.” Devamında da şu tür ifadeler var Musa’lara atfen: “Şöyle desinler bize aşağı yukarı…” (546a) “Musa’lar iyi konuştu doğrusu… Musa’lar konuşunca elbette iyi konuşurlar… Sonra ne diyor Musa’lar…” (547a-b) Geçiş dönemi toplumundaki insanlarla ilgili olarak: “Gerçek Musa’yı, dialektika ve felsefe Musa’sını bırakmış, müzikten çok jimnastiğe önem vermişlerdir” (548b-c) Dolayısıyla Güvenç bu çeviriden yararlanmışsa ve İngilizcedeki Muses kullanımından bahsettiğine göre bir İngilizce çevirisine bakmışsa bile, yazısının başında okuduğunu söylediği bu kısımlarda Hz. Musa gibi tek bir kişiden değil, başka çoğul varlıklardan bahsedildiğini görmüş olmalı. Anlaşılıyor ki, Güvenç sadece -dipnotta söylediği gibi- Platon’un “Ortadoğu’yu dolaşıp tanıması”ndan ötürü bu kısımlarda ya da sadece kendisinin alıntı yaptığı kısımda Hz. Musa’ya atıfta bulunduğunu düşünmüş olmalı, başka bir metinsel ve mantıksal gerekçe bulunmuyor, bu haliyle varsayımının ne kadar zayıf olduğu aşikar.
Şimdi, şu Musa’lar nedir, ona bakalım.
“Musa’lar” dediğimiz varlıkların Yunanca adı Μοῦσαι’dır (Mousai), tekili de Μοῦσα (Mousa). [Kendilerine Mousa demek daha doğru, ancak yaygın kullanımdan ötürü Musa demeyi sürdürelim.] Bilinen en eski Yunan yazarlara göre şiir ilhamı veren tanrıçalardır, daha sonra ise yaygınlıkla sadece şiirin değil, farklı sanat ve bilimlerde de ilham veren tanrıçalar olarak düşünülmüşlerdir.
Türkçede bazen onlara “peri” diyoruz, zira Yunan inanışına göre kendilerine tapınılan yerlerin yakınındaki pınarlarda yaşayan peri türündeki varlıklar olarak düşünülmüşler. Farklı yerlerde farklı isimler almışlar, Trakya-Boiotia tapımındaki dokuz Musa anlayışı Yunan coğrafyasına yayılana dek bu böyle sürmüş. (Schol. ad Theocrit. 7.92; Serv. ad Virg. Eclog. 7.21)
Peki, bu Musa’lar nasıl doğmuş? Farklı yazarlar farklı hikayeler anlatıyor. En yaygın hikayaye göre Zeus ile Mnemosyne’nin kızları olup, Olympos eteğindeki Pieria’da doğmuşlar. (Hes. Th. 52; 915; Hom. Il. 2.491; Od. 1.10; Apollod 1.3.1) Bazıları onların Kronos ile Gaia’nın (Schol. ad Pind. Nem. 3.16; Paus. 9.29.2; Diod. 4.7), bazıları Pierus ile bir Pimpleia perisinin kızları olduğunu düşünmüştür (Tzetz. ad Hes. Op. et D. s.6). Bunların dışında Apollon ile Plusia’nın, Zeus ile Plusia’nın, Zeus ile Moneta’nın, Zeus ile Athena’nın, Aether ile Gaia’nın kızları olduğu da söylenmiştir.
Daha önce Boiotia’daki Helikon Dağı’nda tapınılan üç Musa olduğu söylenir, bunlar Melete (düşünme), Mneme (hafıza/hatıra) ve Aoide’dir (şarkı). (Paus. 9.29.1) Bununla birlikte Sikyon’da bilinen üç Musa daha vardır. Zeus ile Plusia’nın kızları olarak bilinen dört Musa vardır, Thelksinoe (gönül okşayan), Arkhe (başlangıç, ilke) ve Melete. Bunlar gibi yerel kültür ve anlatımlarda karşımıza çıkan farklı Musa’lar vardır. Platon’un bahsettiği Musa’lar, atıfta da geçtiği gibi, şiir ilhamıyla ilişkilendirilen Homerik Musa’lardır. Olympos’ta yaşarlar (Il. 2.484), orada şölen şarkı ve şiirlerini okur, ölümsüzlerin yemeklerini şenlendirirler (Il. 1.604), keza Patroklos’un cenazesinde de karşımıza çıkar, ağıt yakarlar (Od. 24.60). Şairin şiirindeki aracı işlevi ise onlara yüklenen ilham verme gücüyle alakalıdır, şair anlatım gücüne kavuşmak için onların ilham gücünden yararlanmak ister. Bkz. Il. 2.484; 491; 761; Od. 1.1; 8.63. Eski şairler için Musa’lardan ilham talebi ciddi, ayinsel bir anlam taşırken, daha sonraki ama özellikle de Roma dönemindeki Vergilius ve Ovidius gibi Latin şairlerinde daha çok yazdıkları şiirin formal bir gereği olarak kendilerinden ilham talep edilir.
Musa’ların özellikle de şiirdeki anlamı ve önemi üzerine başka edebî, kültürel ve toplumsal çıkarımlar da bulunabiliriz. Ancak bu yazının konusu değil, yukarıdaki genel bilgiyi Platon’un örnek verdiğim aktarımlarındaki Musa’ların Hz. Musa olarak yorumlanamayacğaını göstermek için paylaştım. Aksini düşünmenin imkanı yok. Deneyimli şoförlerin ölümcül kazalar yapması gibi, Bozkurt Güvenç gibi kitaplarını okuduğumuz tecrübeli ve bilgili bir üstad da ne yazık ki alelacele bir yorumla kaza yapmış. Sağlık olsun.
3 comments on “Musa’ları Musa peygamberle karıştırmak”
Bir Cevap Yazın
De Auctore
Jengiz [at] gmail . com
Dr. C. Cengiz Çevik (Klasik Filolog) - Blog 
“Musa’lar” ifadesinin durumu bilmeyenler için kafa karıştırıcı olacağını her zaman düşünmüşümdür. Bu ifadenin nadiren müz olarak çevrildiğini görmüştüm. Aynı kökten gelen ve oldukça Türkçeleşmiş bir kelime de var dilimizde: müzik. Buradan yola çıkarak musa yerine müz diye çevrilse, musalar yerine müzler desek, daha iyi olur gibime geliyor. Neden çevirmenler bu tutumu yaygınlaştırmıyorlar. Hem ismim üzerinde de ikircikli durumlar oluşmamış olur. Hz. Musa’nın adaşlarına Musa demeye devam edelim, ilham perileri de artık müzler olarak anılsın. Saygılar …
Tabii musiki kelimesinin de aynı kökten geldiğini belirtmeden geçmemeli…
Adınız Musa olduğundan sanırım konuyla daha önceden ilgilenmiş gibisiniz. 🙂 Mantıklı yorumlar.