“Momenta temporum” zamanın ruhu mu?

Bir ara, önceki yazıda bahsettiğim Koselleck’in eseri ve begriffsgeschichten kavramı üzerinde durmak istiyorum, umarım vakit bulurum, zira muhteremin teorisi kafamda değişik kapılar açtı ve açıyor. Burada ise aynı eserin çevirisinde karşılaştığım, yine bir “Latinceden çevirememe” durumundan bahsedeceğim.

212. sayfada Leibniz’den bir alıntı var, ilk cümlesi Latince, ikincisi Fransızca:

“Momenta temporum pretiosissima sunt in transitu rerum. Et l’Europe est maintenant dans un état de changement et dans une crise où elle n’a jamais été depuis L’Empire de Charlmagne.” (Kaynak aynı sayfadaki dipnotta verilmiş: “Leibniz, Schleiniz’e yazılan bir mektubun konsepti [23.9.1712]…” )

Çevirisi de hemen ardından parantez içinde verilmiş:

“Olaylar değiştikçe zamanın ruhu en kıymetli şey olur. Ve şimdi Avrupa, Charlemagne İmparatorluğu’ndan beri ilk kez bir değişim ve kriz halindedir.”

 Bağlamda “kriz” kavramındaki değişimden bahsediliyor. “Devrim” ve “İlerleme” kavramlarındaki ön-anlamı / ilk doğal anlamı yitirme durumuyla karşılaştığı söyleniyor. Bu noktada, bir excursus ile kişisel tercihimi de belirteyim, kavramların anlatılıp vurgulandığı ve farklı anlamlarının ya da anlam değişmelerinin tartışıldığı eserlerin çevirilerinde kavramları yazıldığı dilde bırakıp, dipnot ile çevirisini vermek taraftarıyım. Aksi halde yazar kavram üzerine konuşurken, kendi yorumunu paylaşırken, çevirmen de araya girerek bizzat kavram çevirisindeki kendi tercihini okuyucuya dayatmış olacaktır. Bu durum eserin çevrilmiş her yanı için geçerli elbette. Ancak demem o ki, yukarıda bahsettiğim “devrim” ve “ilerleme” kavramlarından bahsederken Koselleck Latincelerini mi, yoksa Almancalarını mı temel aldı? Okuyucu olarak bunu bilmezsem, onun hangi temel üzerine yorum yaptığını anlayamayacağımdan, bağlamdan koparım. Bunu da belirtmiş olarak, tekrar konumuza döneyim.

Alıntıdaki Latince cümlenin çevirisi beni rahatsız etti. Rahatsızlığımın kaynağı esas itibariyle momenta temporum kalıbının “zamanın ruhu” olarak çevrilmiş olmasıdır. Momenta demişken, bunun tekili olan momentum‘u “kıpı” olarak çeviren muhteremler aklıma geldi. “Kıpı” ne bilmiyorum ama momentum yukarıdaki alıntıda “an”dır. Bunu açalım, nasıl bir “an” bu, görelim: Momentum temelde “hareket etmek” anlamındaki movere fiilinden geliyor, kardeşi de aynı fiilden türemiş olan “hareket” ve “hareket eden kütle” anlamındaki momen‘dir. Momentum “hareket” olduğu kadar “harekete bağlı değişim”i, “değişimin nedeni”ni, dolayısıyla eylemin “itki”sini ve buna bağlı olarak -itenin/nedenin önem kazanmasından ötürü- “ağırlığı” ifade eder. Zaman bakımındansa, bu ilk anlamlara benzer minvalde zamanın hareketini mümkün kılıyor görünen ve onu bölünemez (atomos) karakterde meydana getiren parçacıklardan her biri olarak “an” anlamını kazanır.

Nitekim M. Brochard’ın 1715 tarihli Latince felsefe sözlüğünde de (Lexicon Philosophicum, s.159) momentum için pro puncto… temporis sumitur “<bu terim> zamanın bir noktası için tercih edilir” denmiş. Gerçekten de “an” salt kendisine bakıldığında “durağan <nokta>” olmasına rağmen, kendisi gibi diğer durağan “an”larla birleşince zaman akışını meydana getiren bir olgunun kavramlaşmış halidir. Arapçadan dilimize yerleşen “zaman” (زمان) kelimesinin Akad dilindeki kökeni olan simanu kelimesi de, temelde “durağan bir zaman dilimi” yani “belli bir an” anlamındadır, bunu Türkçeleştirirken sadece “an” kelimesini de kullanabiliriz. (Simanu Akad takviminde Mayıs/Haziran periyodu için de kullanılır.)

Tekrar alıntıya dönersek, momenta temporum‘u “zamanın ruhu” diye çeviremeyiz. Leibniz’in kullandığı bu tamlamanın Türkçesi “sürelerin/zamanın anları”dır. Yukarıda bahsettiğim kendi başına durağan bir dilim olan “an”ların herbirinin “çok değerli” (pretiosissima) olduğunu söylüyor. Eğer yukarıda anlattığım anlamda momentum‘u yani “an”ı “ruh” olarak düşünüyorsanız, momenta temporum‘u çevirmen gibi “zamanın ruhu” olarak anlayabilirsiniz. Ben temellendirecek bir kanıt bulamadığım için, bu okumayı yersiz buluyorum.